پاتوق

حقيقت توبه

مفهوم و اركان توبه :

حقيقت توبه داراي سه ركن است :
اول ، علم به معناي شناخت اهميت زيان هاي ناشي از گناهان و درك اين كه هر گناهي ، حجاب ميان بنده و خدا است. هنگامي كه بنده اين حقيقت را به خوبي بفهمد ، حالتي در او به وجود مي آيد كه ركن دوم توبه به شمار مي رود و به موجب آن قلب او به دليل از دست دادن محبوب خود ناراحت مي شود اما ركن سوم توبه آنجاست كه مي داند عمل او سبب از دست دادن محبوب واقعي شده است. از اين رو در صدد جبران آن برمي آيد. بعضي از علماي اخلاق از اين حالات سه گانه به انقلاب روحي تعبير مي كنند و مي گويند توبه بروز نوعي دگرگوني در روح و جان آدمي است كه او را وادار به تجديدنظر در برنامه هاي خود مي كند. خداوند در قرآن از اين تغيير حالت كه بازتاب اجتماعي نيز خواهد داشت به «تغيير دروني» ياد مي كند؛ (يغير ما في انفسهم) (1)

بزرگ مربي اخلاق حضرت امام خميني (ره) مي فرمايند : «حقيقت توبه رجوع از احكام و تبعات طبيعت ، به سوي احكام روحانيت و فطرت است، چنانچه حقيقت انابه، رجوع از فطرت است و روحانيت، به سوي خدا و سفر كردن و مهاجرت كردن از بيت نفس به سرمنزل مقصود. پس منزل توبه، مقدم بر منازل انابه است» (2)

دلايل وجوب توبه :

در آيات قرآن بارها به وجوب توبه اشاره شده كه در ادامه بحث به آن خواهيم پرداخت و روايات اسلامي نيز به مسئله وجوب و فوريت توبه پرداخته است ازجمله اينكه امام علي (ع) به فرزندشان امام حسن (ع) فرموده است :
«اگر مرتكب گناهي شدي، هرچه زودتر آن را به وسيله توبه محو كن» (3)

البته بايد توجه داشت كه امام معصوم هرگز مرتكب گناه نمي شود و دراين جا منظور تشويق ديگران به توبه و بيان اهميت آن است. و درروايت ديگر ، حضرت رسول(ص) خطاب به ابن مسعود مي فرمايند :
«اي ابن مسعود گناه را مقدم مكن و توبه را مؤخر نينداز بلكه توبه را مقدم كن و گناه را عقب بينداز» (4)

همچنين حضرت علي (ع) از پيامبراكرم (ص) نقل نموده كه :
«كسي كه توبه را دربرابر هجوم اجل به تأخير بياندازد ، دربرابر بزرگ ترين خطر قرار مي گيرد» (5) يعني عمرش درحالي به پايان مي رسد كه هنوز توبه نكرده است.

حديث چهارم ، روايتي است كه امام علي بن موسي الرضا (ع) از رسول خدا (ص) نقل فرموده كه :
«چيزي نزد خدا محبوب تر از زن يا مرد با ايماني كه توبه كند نيست» (6)
تعابيري از اين دست درلسان روايات مي تواند دليلي بروجوب توبه و فوريت آن باشد.

علاوه بر اين احاديث ، دليل عقلي روشني بر وجوب توبه داريم ؛ زيرا عقل حكم مي كند كه بايد دربرابر عذاب يقيني يا احتمالي خداوند وسيله نجات فراهم كرد و با توجه به اين كه توبه بهترين وسيله نجات است ، عقل آن را واجب مي شمرد.
با عنايت به اينكه تمامي علماي اسلام بر وجوب توبه اتفاق دارند مي توان گفت كه ادله اربعه (قرآن، سنت، عقل، اجماع) بر وجوب توبه دلالت مي كند و اين وجوب هم به نحو فوري است ؛ چرا كه مقتضاي ادله چهارگانه وجوب فوري است.

ماهيت قبولي توبه :

علماي اسلام اتفاق نظردارند كه چنانچه توبه جامع شرايط باشد درپيشگاه خداوند مقبول است. آيات و روايات به وضوح براين مطلب دلالت مي كند ، ولي دراين ماهيت قبولي توبه عقلي است يا نقلي ، بحث هاي مختلفي وجود دارد. برخي معتقدند ، سقوط عذاب و مجازات هاي الهي بعد از توبه جنبه تفضل دارد ؛ يعني خدا مي تواند بعد ازتوبه ، گناه بنده اش را نبخشد. برخي ديگر معتقدند ، سقوط عذاب به وسيله توبه واجب و لازم است و حتي عدم پذيرش بعد از توبه مجرم ، زشت و ناپسند است و خداوندحكيم كار قبيح نمي كند.
دراين بحث ممكن است نظر سومي مطرح شود و آن اين كه لزوم قبولي توبه امري عقلايي است ؛ يعني اگر چه عقل ، پذيرش توبه گنهكار را واجب و لازم نمي شمرد ، ولي بناي عقلاي جهان براين است كه اگر كسي كار خلافي انجام داد و بعد درمقام عذرخواهي برآمد وتمام سوء عمل خود را جبران نمود ، عذر او را مي پذيرند و اگر چنين توبه اي پذيرفته نشود خارج از موازين انسانيت و اخلاق شمرده مي شود. بي شك خداي قادر و بي نياز از هر كس و هر چيز سزاوارتر است كه در اين گونه موارد توبه و عذرخواهي توبه كاران را پذيرا باشد.
به بيان ديگر ، خداوند از عبادات و طاعات بندگان بي نياز است و تمام تكاليف الهي براي تكامل و تربيت بندگان است ، چنان كه درباره حج مي خوانيم :
«ليشهدوا منافع لهم ، (7) مردم مامور به زيارت خانه خدا هستند تا از منافع مادي و معنوي آنان بهره مند شوند»

آيات ديگري نماز را سبب دوري از منكرات ، روزه را سبب تقوا و زكات را مايه پاكي فرد و جامعه از رذايل شمرده است و به همين ترتيب همه تكاليف الهي اسباب سعادت انسان و نيل به مقام عبوديت محسوب مي شوند ، همان سعادتي كه هدف اصلي آفرينش انسان مي باشد : «جن و انس را خلق نكرديم مگر براي عبادت پروردگار» (8)
بنابراين ، عدم پذيرش توبه با فلسفه خلقت انسان منافات دارد و چون هدف از تكاليف و طاعات ، تربيت و تكامل انسان بوده و عدم پذيرش توبه به اين هدف متعالي ضربه مي زند ، عقل انسان حكم مي كند كه خداوند حكيم هيچگاه نقض غرض نمي نمايد توبه آدمي را مي پذيرد.

استثنائات قبولي توبه :

توبه گستره عامي دارد و به گناه يا گناهان خاص ، شخص يا اشخاصي معين اختصاص ندارد ، بنابراين وقتي سخن از توبه مي رود ، توبه از تمام گناهان و نسبت به همه اشخاص و در هر عصر ومكاني است.
اگر توبه با شرايط آن صورت بپذيرد، مقبول درگاه الهي خواهد بود. تنها استثنايي كه در اين باره وجود دارد، زماني است كه انسان در آستانه مرگ به فكر توبه بيفتد. در اين حالت توبه او پذيرفته نيست ، چرا كه در آن زمان در هاي توبه بسته شده و اگر كسي در اين حال توبه كند، توبه او اضطراري است، نه توام با ميل و رغبت.

قرآن كريم مي فرمايد هنگامي كه فرعون و لشگريانش وارد مسير خشكي دريا شدند، ناگهان آب فرو ريخت و فرعون در حال غرق شدن گفت : «و ايمان آوردم كه هيچ معبودي جز آن كسي كه بني اسرائيل به او ايمان آوردند نيست و من از مسلمين هستم» (9)
كه بي درنگ جواب شنيد :
«آلان و قد عصيت قبل و كنت من المفسدين ، حالا ايمان مي آوري ، در حالي كه قبلا عصيان كردي و از مفسدان بودي»
به همين دليل در مورد حدود اسلامي نيز آمده است كه توبه شخص مجرم بعد از دستگير شدن و گرفتاري در چنگال عدالت پذيرفته نيست ، چرا كه اين گونه توبه ها از روي اضطرار و ناچاري است.

برخي چنين پنداشته اند كه توبه در سه مورد پذيرفته نيست :
اول، در مورد شرك و بت پرستي ، چرا كه قرآن مي فرمايد : « خداوند شرك را نمي بخشد و پايين تر از آن را براي هر كسي بخواهد و شايسته بداند مي بخشد.» (10) اما اين سخن ، سخن صحيحي نيست ، زيرا كه در اين آيه ، بحث از توبه نيست ، بلكه سخن از عفو بدون توبه است ، بديهي است تمام كساني كه در آغاز اسلام از شرك توبه كردند و مسلمان شدند توبه آنان قبول مي شود ولي اگر مشرك توبه نكند و با حال شرك از دنيا برود ، مشمول غفران الهي نخواهد شد.
بنابراين توبه سبب آمرزش تمام گناهان حتي شرك نيز خواهد شد.

دومين و سومين موردي كه به گمان عده اي از استثنائات قبولي توبه به شمار مي رود ، توبه بعد از گذشت زماني طولاني از انجام گناه و يا توبه از گناهي كه از روي عناد و لجاجت صورت پذيرفته و نه جهل و بي خبري.
اطلاق و يا دلالت آيات و روايات توبه به روشني اين دو نظر را نيز مردود مي داند و در قبولي يا رد توبه اي كه با شرايط تحقق يافته ، گذشت زمان و يا عناد و لجاجت شخص هيچ گونه دخالت و تاثيري ندارد ، چنان كه رسول اكرم (ص) توبه درهر زماني را روا دانسته و فرموده اند :
«كه هر كس يك سال قبل از مرگش توبه كند خدا توبه او را مي پذيرد، سپس فرمود يك سال زياد است ، كسي كه يك ماه قبل از مرگش توبه كند، خداوند توبه او را مي پذيرد. سپس فرمود : يك ماه هم زياد است ، كسي كه يك جمعه قبل از مرگش توبه كند ، خداوند توبه او را مي پذيرد. باز فرمودند : يك روز زياد است ، كسي كه يك ساعت قبل از مرگش توبه كند خداوند توبه او را مي پذيرد ، سپس افزود يك ساعت هم زياد است. كسي كه قبل از اين كه جانش به گلو برسد توبه كند خداوند توبه او را مي پذيرد.

پاسخ به يك سؤال :

آيا ممكن است انسان از بعضي گناهان توبه كند ، در حالي كه مرتكب گناهان ديگري مي شود ؟
 مثلا شخصي هم شرب خمر مي كند و هم به غيبت مي پردازد ، سپس تصميم مي گيرد شرب خمر را ترك كند در حالي كه نسبت به غيبت چنين تصميمي ندارد ؟
 برخي از علماي اخلاق در پاسخ به اين سؤال مي گويند : توبه بايد جنبه عمومي و همگاني داشته باشد و انسان از تمام گناهان توبه كند چرا كه هر گناهي به مخالفت با پروردگار بازگشت مي كند. ولي حق مطلب اين است كه تبعيض در توبه اشكالي ندارد ، چرا كه ممكن است انسان از گناهي بيشتر بترسد و از عواقب شوم آن آگاه تر باشد و به همين جهت، از آن گناه توبه كند در حالي كه مرتكب گناهان ديگري كه قبح و مجازاتش كمتر است بشود ، توبه اكثر توبه كنندگان اين گونه است و هرگز شنيده نشده كه پيامبر اسلام (ص) يا ائمه- عليهم السلام- يا عالمي از علما چنين توبه اي را بي اعتبار و بي فايده بشمارد.

شيوه هاي تداوم توبه :

توبه و بازگشت از گناهان بايد استمرار داشته باشد و هر زماني خطايي از انسان سر زد ، بلافاصله به سراغ توبه رود تا ريشه هاي وسوسه را از ضمير خود بركند و به اصلاح نفس خويش قيام نمايد. آدمي از هر گناهي كه توبه مي كند ، بايد كمال مراقبت را به خرج دهد تا توبه خود را نشكند و بر پيمان خود در پيشگاه الهي باقي بماند.
به تعبير ديگر اگر هنوز انگيزه هايي از گناه در وجود انسان به چشم مي خورد با آن به مبارزه برخيزد و جهاد با نفس را سرلوحه زندگاني خويش قرار دهد تا در صف تائبان و مجاهدان حق قرار گيرد. اما شيوه هايي را كه براي استمرار بخشي به توبه و استمرار آن در ترك گناهان مي توان ارائه كرد ، عبارت است از :

1- جدا شدن از محيط گناه و عدم شركت در مجالس معصيت. توبه كار در آغاز امر آسيب پذير است و همانند بيماري مي ماند كه تازه از بستر بيماري برخاسته، و اگر در محل هاي متعفن و آلوده قدم بگذارد، بيماري او مجددا برمي گردد.
2- بايد در معاشرت هاي خود تجديدنظر كند و از دوستاني كه در گذشته او را به انجام گناه تشويق مي كردند، فاصله بگيرد.
3- هرگاه وسوسه و انگيزه گناه در او پيدا شد، به ذكر خدا روي آورد كه: «ذكر خدا مايه آرامش دلهاست». (11)
 4- همواره به آثار زيانبار گناه بينديشد و به عواقب چنين اعمالي توجه داشته باشد.
5- مطالعه داستان هاي گذشتگان و كساني كه بر اثر گناهان مختلف گرفتار مصائب دردناك شدند، و نيز دقت نظر در حالات پيامبران الهي - عليهم السلام- كه دچار ترك اولي شدند مي تواند بسيار مفيد و اثر بخش باشد و انسان را به توبه وادارد و در مسير حفظ آن و عمل به تكاليف ديني ياري رساند.

پي نوشت ها:

1- رعد (1)
 2- چهل حديث
3- بحار الانوار ج 47-ص 012- ميزان الحكمه - محمدي ري شهري- ج 1- ص 443
 4- بحار الانوار- ج 47- ص 401 و 501
 5- مستدرك الوسايل- محدث نوري- آل البيت، ج 12 -ص 031
 6- وسايل الشيعه- ج 61- ص 57
 7- سوره - حج- آيه 82
 8- سوره ذاريات- آيه 65
 9- يونس-90
 10- نساء- 84
 11- سوره رعد- آيه 82

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: